۱. خفقان پس از کودتا
داستان در اهوازِ پس از کودتای ۲۸ مرداد می‌گذرد، زمانی که امید به آزادی سیاسی در مردم خاموش شده است. شخصیت اصلی، مردی از طبقه متوسط شهری‌ست که میان زندگی روزمره و ناامیدی سیاسی دست‌وپا می‌زند. فضای عمومی شهر، سرد، مشکوک و زیر سلطه‌ی مأموران و خبرچین‌هاست. شخصیت‌ها دیگر شور انقلابی ندارند؛ بیشتر در پی بقا و کم‌کردن آسیب‌ها هستند. نویسنده فضایی وهم‌آلود از زندگی پس از شکست ترسیم می‌کند؛ شکست نه فقط سیاسی، بلکه روانی و اخلاقی. رمان به‌جای فریاد، با نجوای خستگی و سرخوردگی جلو می‌رود. راوی، تصویری از مردی‌ست که دیگر نمی‌جنگد، فقط نفس می‌کشد.

۲. عشق در دل هراس
رابطه‌ی عاشقانه‌ی راوی با زنی آسیب‌پذیر و رازآلود، یکی از خطوط اصلی داستان است. این عشق، بر بستری از بی‌اعتمادی و ناامنی شکل می‌گیرد و همیشه در سایه‌ی تعقیب و تهدید است. آن‌ها برای دیدار به پنهان‌گاه‌ها و کوچه‌های خلوت پناه می‌برند. احمد محمود عشق را به‌عنوان نیرویی معرفی می‌کند که در برابر فشار سیاسی و فروپاشی اجتماعی قد علم می‌کند. اما این عشق هم، به‌جای رهایی، گاه موجب ترس و دل‌زدگی می‌شود. زن، نمادی از زخمی‌بودن است و مرد، نشانه‌ای از انفعال. رابطه‌ای که به‌جای نجات، تنها نشان می‌دهد چقدر تنها مانده‌ایم.

۳. روزمرگی خفه‌کننده
زندگی روزانه در «درخت انجیر معابد» سرشار از خستگی، فشار و تکرار است. راوی شغلی بی‌اهمیت دارد، خیابان‌ها همیشه زیر سایه‌ی نظارت‌اند و گفت‌وگوها با ترس و مراقبت انجام می‌شوند. احمد محمود به‌خوبی نشان می‌دهد که چگونه سیاست به زندگی روزمره نفوذ کرده و حتی ساده‌ترین روابط را آلوده کرده است. شخصیت‌ها خواب ندارند، امید ندارند، فقط عادت دارند. جامعه‌ای که نه در جنگ است و نه در صلح؛ بلکه در وضعیتی بینابینی گیر کرده. این زندگی خاکستری، اساسِ روان‌شناسی شخصیت اصلی است. انسان‌هایی در انتظار چیزی که نمی‌دانند چیست.

۴. مأموران بی‌چهره، دشمنان بی‌نام
یکی از جنبه‌های جالب رمان، خلق تهدیدی‌ست که نه چهره دارد، نه نام. مأموران، خبرچین‌ها، و سایه‌ی امنیتی، حضوری دائمی اما نامریی دارند. این بی‌چهره‌بودن، ترس را عمیق‌تر و ذهنی‌تر می‌کند. حتی راوی گاهی نمی‌داند که کدام رفتار خود خطرناک است. کنترل اجتماعی، از طریق درونی‌کردن ترس عمل می‌کند. محمود نشان می‌دهد که چگونه یک حکومت، بدون حضور آشکار، می‌تواند ذهن‌ها را تسخیر کند. رمان از این منظر، تحلیلی روان‌شناختی از اثرات سانسور و سرکوب بر انسان‌هاست. راوی گاهی خودش را لو می‌دهد، چون از خودش نیز گریزان است.

۵. انجیر معابد؛ هم معبد، هم دام
درختی در گوشه‌ی شهر، نماد تامل‌برانگیز داستان است؛ مکانی برای عشق، تأمل، خطر و شکست. این درخت، همچون انسان، همزمان پناه‌گاه و شکنجه‌گاه است. دیدارهای مخفیانه و خاطرات در زیر سایه‌ی آن شکل می‌گیرد. نام «معابد» شاید طنزی تلخ در خود داشته باشد؛ چون این درخت نه محل عبادت، بلکه گور روابط انسانی‌ست. محمود با این نماد، تضاد میان معنویت و سرکوب را در فضایی شهری تصویر می‌کند. درخت، در نهایت، تنها تماشاگر خاموشی‌ست. هیچ معجزه‌ای از آن نمی‌تراود.

۶. خاموشی به‌جای فریاد
پایان‌بندی رمان، نه قاطع است و نه روشنگر؛ شخصیت‌ها یا از هم دور می‌شوند، یا خاموش می‌مانند. این پایان، تداوم وضعیت سیاسی و روانی جامعه را نشان می‌دهد. راوی چیزی را تغییر نمی‌دهد، فقط از تماشای شکست دست نمی‌کشد. در چنین جهانی، حتی باقی‌ماندن نوعی انتخاب است. احمد محمود با بی‌پایان گذاشتن داستان، حقیقت تلخ را تأیید می‌کند: گاهی فقط باید دوام آورد. سکوت آخر رمان، فریادی درونی‌ست که مخاطب آن را می‌شنود. «درخت انجیر معابد»، آیینه‌ی انسانی‌ست که نمی‌خواهد بمیرد، اما دیگر نمی‌تواند زندگی کند.